Олон түмнээ “Боролдой” хэмээх овгоор танигдсан найруулагч, зураач Содномпилийн Мягмартай хөөрөлдлөө.

-Одооны хүмүүсийн яс чанар муудаж, залуус их тэвчээргүй болж гээд шүүмжлэх зүйл нийгэмд их байх шиг. Нэр алдартай хүмүүс хар тамхи татлаа, зодоон цохион хийлээ гээд элдэв ярианы бай их болох юм?

-Бид ардчилалд орж байгаа тэр үедээ сайн муу бүгдийг мэдэж л байсан. Ардчилал гэдэг чинь хүн төрөлхтний ололт, их сайхан юм. Тэр үед гадны нэг хүн “Та нар ардчилалд ороход сайнтай муутай нь авна. Ардчиллыг та нар ДОХ-той нь авна шүү. Чөлөөт зах зээлтэй нь, хүний эрх, эрх чөлөөтэй нь авна. Гэхдээ дээрэм тонуул, ядууралтай нь авна шүү” гэж хэлж байсан. Тэр үед чинь ард түмэн тэгтлээ ядуурчихсан байгаагүй бүгд жигд амьдралтай байлаа. Баячуудын хүүхдүүд хар тамхи татах, эсвэл бүр ядуу хүний хүүхэд хар тамхинд орно гэдэг бол ерөөсөө л энэ нийгмийн араншин. Гэхдээ бид энэ ардчиллыг нэг буруу л авчихсан юм даа гэсэн нэг хүний үг бий. Ардчиллыг бид авахдаа дээр нь жаахан монгол маягаар сэтгэчихсэн бол, хоорондоо зөв зохицчихсон бол болчих байсан юм, энэ Хятадыг хар даа гээд байсан юм. Одоо Хятадыг харсан чинь нийгмийн их сонин байгууламж яваад байна шүү дээ.

-Хятад ч социалист баримжаатай капиталист нийгэмд орчихлоо шүү?

-Хүн ард ядраагүй, зовоогүй. Ядуурлын тоог хэдэн зуун саяар нь буулгасан ийм л нийгэмтэй болчихсон. Бид нийгмийн замналаа сонгохдоо нөгөө монгол сэтгэлгээгээ хаяад хэдэн нөхөд огцомхон гадаад маягаар аваад явчихсан гэсэн бодол төрөөд байдаг юм.

Бид маш том алхсан. Агуу их эрх чөлөөнд хүрсэн. Энэ эрх чөлөөгөө бид зөв эдэлж чадах уу, үгүй юу гэдэг л байгаа юм. Ер нь монголчууд гайхалтай эрх чөлөөтэй ард түмэн. Нүүдэлчид шиг эрх чөлөөт ард түмэн байдаггүй шүү дээ. “Болор цом”-ын хошой шагналт яруу найрагч Цэндийн Чимэддоржийн шүлэгт гэхэд “Албаны тамгатай цаасыг униндаа хавчуулаад мартчихдаг...” гээд биччихсэн байдаг биз дээ. Энэ чинь одоо юу гэсэн үг вэ. Агуу эрх чөлөө шүү дээ. Би үүнтэй холбоотой “Сүүлчийн нүүдэлчин” гээд нэг уран бүтээл хийх гэж байгаа. Ж.П.Сартрын “Огиудас” гэж зохиол байдаг.

-Та тайзнаа тавиа биз дээ?

-Тавиагүй ээ. Тэр зохиолоор нэг жүжиг хийнэ. Одоо бүр огиудас хүрээд байдаг болчихож.

-Утаанд хахаж цацаад уу?

-Хөгжим сонсох, орчин үеийн уран зураг харахаар арай гайгүй гэсэн санаатай юм, тэр жүжиг. Нээрээ тоглоомгүй саяын тэр Хурцын үйл явдал, энэ Ц.Нямдоржийн байж байгаа, энэ хэдэн юмнуудын аяглаж байгаа, 65-уулаа байж намаа хагалж байгаа бүхэн огиудас хүрмээр. Энэ бүхэн ард түмэнд их муухайгаар тусдаг. Ер нь л огиудас хүрмээр байна. Огих гэхээр утаанаас болоод огьж ч чадахгүй л байна л даа.

-Огьж ч чадахгүй яваа та одоо ямар алба ажил эрхэлж байна?

-Монголын үндэсний олон нийтийн радио телевизийн Удирдах зөвлөлд байгаа. Би чинь хууль гаруут л энэ байгууллагын анхны ерөнхий захирлаар ажиллаж байлаа. Зургаан сарын дотор бүх бичиг баримтыг нь сайхан янзалж өгсөн. Дараа нь найман сар ажиллаад ажлаа өгсөн. Миний ажил биш юм байна лээ. Тэнд насаараа ажилласны хувьд тодорхой хэмжээгээр тус болох ёстой л гэж бодсон. Төрөөс хараат бус байх сэтгэлээр очсон.

Хэзээ ч хараат бус болохгүй юм байна лээ. Нэг нөхөр орж ирж хүчиндчихээд өглөө нь нэрээ ч хэлэхгүй гараад явчихдаг л юм билээ. Нэрээ бас хэлж болно оо доо. Ажил хийлгэхгүй, хөгжүүлэхгүй, үймүүлдэг. Сая хэд хоног бас л үймүүллээ. Ерөнхий захирлын оронд очих хэд хэдэн хүний нэр тодроод цүнхтэй мөнгө барьж гүйгээд, бидэн рүү таньдаг хүнээрээ өдөрт хэдэн арван удаа яриулаад, албан тушаал амлаад баллаж өгөх юм. МҮОНРТ нэлээд хэдэн тэрбум төгрөгийн төсөвтэй байдаг юм.

-Тэр их төсөв чинь л хорхойг нь гозолзуулж байна даа?

-Тэр хүмүүс өөрсдийгөө ерөөс голохгүй юм. Өнөөгийн хүний нэг муу тал нь өөрийгөө ерөөсөө голохоо байчихаж. МҮОНРТ чинь Монголын оюун санааны төв болсон соён гэгээрүүлэгчдийн өлгий шүү дээ. Энд би Удирдах зөвлөлийн гишүүнээр ажил-лаж байхдаа нэг сайн үйлс бүтээмээр байгаа юм. Социализмын үед урлаг соёл, телевиз, киноны мэргэжилтэн бэлтгэхээр намар намарт вагон вагоноор нь явуулдаг байсан юм. Гурван вагонд битүү сууж аваад Москва руу гардаг байлаа ш дээ. Энэ их давалгааг үргэлжлүүлэх юм сан гэж боддог. Цэдэнбал-Филатова бол урлагийн хүмүүсийг удам хөөж сургуульд явуулдаг байсан. Сэвжидийн хүү Сүхбаатарыг шууд дуудаад сургуульд явуулдаг. Хуурч Жамьян, агуу их удирдаач, хөгжмийн зохиолч Чулууны хүүг гэх мэтээр урлаг соёлынхныг бүхий л төрлөөр нь үр хүүхдүүдийг нь сургуульд томилдог байж. Тэгж Монголын урлагийн алтан үе чинь бий болсон юм. Авьяас удам дагадаг. Удам дагадаггүй юм аа гэхэд тэр айлд эдийн болоод оюун санааны их өв цуглачихсан байдаг. Ядамсүрэнгийн хүү Үржнээд аавынх нь бүхий л уран бүтээл болоод эд хэрэглэл нь үлдэнэ ээ дээ. Одоо Хурцад хадгалагдаж байгааг чи харсан уу. Гайхамшигтай зургууд, судалгааны ажлууд, үнэтэй бурхан тахилууд гээд гайхамшигтай өв байгаа юм чинь.

-Авьяас удамшдаг гэлээ. Танай хүүхдүүд ч бас мундаг шүү?

-Боролдойг маш сайн уран бүтээлч гэж хэлж болно. Миний дэргэд маш олон реклам хийсэн. Реклам гэдэг бол секундээр хэмжигддэг. Үг богино байхдаа жинтэй байдагтай адил авьяас богино байхдаа авьяас болдог. Боролдойг би тусгайлан бэлдсэн. Хятад, орос, англи гурван хэлтэй. АНУ-д суралцаж, БНХАУ-д Театр киноны академи төгссөн хүн. Сэтгэлгээ өөр. Боролдойн ах Ангараг шаггүй зураг авна. Тэгэхээр ийм хүмүүсийг л Монголдоо бэлдэх юм сан гэж мөрөөдөөд байгаа юм. Би ганцыг бэлдэх өөр хэрэг. Улсын төрийн бодлогоор бэлдэх хэрэгтэй. Театр, киноны уран бүтээлч болох сэтгэлтэй, мастерт сурчих хүн байвал надад хандаж болно гэж танай сониноор дамжуулж хэлье. Гадаадын өчнөөн олон Засгийн газрын тэтгэлгийн дөнгөж арав хорин хувийг ашиглаад бусдыг нь бид үхүүлээд байна.

-Боролдой Мягмар гэхээр л бортогон малгай духдуулсан нөхөр санаанд ордог. Арваннаймдугаар зууны Европын язгууртны дүр төрх үзүүлж жүжиглээд байгаа ч юм шиг санагдах юм?

-Хүн ер нь өөртөө нэг имиж бүрдүүлэх ёстой юм. Баабарын дээлтэй зургийг танай сонин мөнхжүүллээ ш дээ. Хүн бүхэн өөрийн имижтэй байвал зүгээр. Гэхдээ “Бандааш” гэдэг имижтэй болчихвол муу л даа. Би зураач хүн. Нэг мэдсэн чинь миний имиж надад зохьж харагдсан. Өөр хүн миний малгайг өмсөж чаддаггүй. Надад бортогон малгай зохьдог. Дотоод хүний минь эрэл хайгуулд ч их зохьдог.

-Та жүжгээс гадна дэлгэцийн урлагт хүч сорихгүй юм уу?

-Хоёр гурван кино хийх гээд бэлтгэлдээ орж байна. Франц зохиолчоор киногоо бичүүлж авлаа. Арай л өөр юм. Хийх киногоо Каннын фестиваль энэ тэр рүү дөхүүлэх санаатай. Сая Турк явж оператор, дууны инженерээ тохироод ирлээ.

-Юун тухай кино байх вэ?

-Манай Монголын нүүдлийн агуу том соёл бий. Одоо хүн төрөлхтөнд том асуудал болоод хувирчихсан үхэх эрхийн тухай кино юм. Амьд явахын эрхийн тухай бид маш их ярьдаг. Үхэх эрхийн тухай өчнөөн маргаад гарах шийдвэр байдаггүй. Гэтэл монголчууд үхэх эрхийг ямар агуу хүнлэг бөгөөд энэрэнгүй шийдээ вэ. “Өөх үмхүүлэх ач” гэж бий дээ.

-“Сүүл үмхүүлэх ач, сүү амсуулах охин” гэдэг байх шүү?

-Нүүдэлчин хүн уулын мухарт, усны холд амьдарч байгаа үед нүүдлийн ая даахаа болин өвдөж зовон, өтөлж доройтсон хүн хэд хоноод ямар хэрэг байна.

-Америкийн их зохиолч Жек Лондоны зохиолд гардаг индиануудын отог дээрээ хаяад явдаг ёс ч бас эвгүй шүү?

-Тэр чинь бидний л ёс. Гэхдээ манайх нүүдлээр хаяж зовоодоггүй. Япончууд шиг ууланд хөөж гаргаад, үүдэн шүдийг нь цөм цохиод хоол идэх аргагүй болгож хаядаггүй. Зүгээр л сайхан өдөр, цагийг нь хараад, хамаатан саднаа цуглуулаад сайн ачийн буянаар хахаж үхнэ гэдэг сайхан. Цагаан хурганы сүүлэнд цадаж үхэж байна шүү дээ. Тэрнээс өлсөж үхээгүй л байхгүй юу. Тэр хүн буян заяагаа эдэлж өөх үмхэж үхэж байна. Энэ л гоё. Энэ бол аюултай мундаг сэдэв. Би цөөхөн кино хийнэ ээ. Тэгэхээр энэ киноны сэдэв өнөө цагт асуудал болоод явчихаж байгаа юм. Киноны маань зохиолч ирээд манай хууль, шүүхийнхэнтэй уулзаад “Энэ монголчууд чинь ямар агуу философитой юм бэ, ямар их ухаан нь тэлчихсэн юм бэ” гэж шагшраад буцсан. Европт бол энэ аюул болно. Зөндөө олон түүх байдаг даа. Нэг эмч олон хүнийг өөрсдийнх нь хүсэлтээр алчихсан байж гэнэ гээд шуугьж л байсан даа. Хөөрхий зайлуул, саяхан нэг хөгшин хүн өсвөр насны жоохон охиныг оролдоод шоронд орлоо ш дээ. Энэ киногоор бодоход, тийм хүнийг жижигхэн охинтойгоо гэртээ орхичихоод малаа туугаад явбал яахав. Тэгэхээр тэр хүн өөх үмхэх цаг нь болчихсон л байгаа байхгүй юу.

-Эвгүй л жишээ дурдаж байна шүү, та?

-Тийм шар сэмжилчихсэн хүнийг тэгээд одоо яах юм, байлгаад байх юм уу. Тэр хүн дотуураа сэтгэцийн тийм өвчтэй байвал яах юм. Тэгэхээр өөх үмхүүлнэ гэдэг агуу энэрэнгүй юм. Гэтэл үүнийг хүн алсанд тооцоод байдаг. Өвөг дээдэс минь ийм л энэрэнгүй ёс заншилтай байж. Манай нэг хуульч нэг сонин юм ярьж байгаа юм. Энэ тохиолдол бол ямар ч хохирогч байхгүй зүйл гэж. Манай франц зохиолч Симон үүнийг л их энэрэнгүй юм гэж гайхаад байгаа юм. Би бас нэг хүндэт зохиолчоос нэг зохиол бичээд өг гэж гуйгаад л байгаа.

-Ямар кино билээ?

-Хүн хүндээ хандах хандлагын тухай юм даа. Нэг япон хүүхнийг манай нэг адуучин залуу хүчирхийлчихэж. Нөгөө хүүхэн ч яахав, жуулчны зааврын дагуу мэдэгдчихээд нутаг буцаад явчихаж. Гэтэл хүүхэнд нөгөө залуугийн байсан байдал, тэр сайхан үнэр танар, тэр гайхамшигт авиа, унаган байгалийнхаараа хүч тэнхээ бодогдоод болихоо больж. Тэсэлгүй дараа жил нь хүрээд иртэл адуучин залуу шоронд орчихсон байгаа юм. Нөгөө адуучин залуугийн найзууд нь нөгөө хүүхнийг чинь нэг нүдээрээ ч үздэггүй. Орчин үеийн хүний хүн чанар ингэж алдагдаж байгаа тухай юм. Хүн чанар гэдгийг би зөвхөн харилцаан дээр ярихгүй байна. Хүн чанар гэдэгт бүх зүйл багтдаг цогц асуудал. Хүний чанарын тухай яриад байгаа болохоос хүн чанар гэдэг сэтгэлийн тухай яриагүй байна.